Orta Dəhliz, Azərbaycan və təhdid vəd edən "minalar"... - TƏHLİL

“Orta Dəhliz” - Xəzər, Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyədən Avropaya gedən marşrut ən qısa yoldur və onun boyu yerləşən ölkələrin ilkin olaraq inkişaf üçün böyük perspektivləri var. Bu gün Cənubi Qafqazdan keçərək Çindən Avropaya yüklərin tranziti üçün yeni Trans-Avrasiya marşrutu dünya iqtisadiyyatı üçün tələbat olub və bu marşrutun perspektivləri artır. Eləcə də dünya hegemonluğu iddiasında olan fövqəldövlətlər tərəfindən belə bu marşruta tam nəzarətin çətinliyi də artır.
Təəssüflər ki, “Orta Dəhliz”in marşrutu boyunca müəyyən qüvvələr tərəfindən “S-Arsax”, Abxaziya və Tsxinvali formasında minalar qoyulub və yeni lokal müharibələri alovlandırmaq cəhdləri var.
Prinsipcə, onlar sərhədlərin yenidən cızılması ilə separatçı layihələri işə salmağa çalışdılar və sonda onları postsovet məkanının digər bölgələrində (Pridnestrovye, Krım, Donbass) işə saldılar. Amma ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində ən sanballı və görkəmli separatçı layihələr məhz Cənubi Qafqazda-Azərbaycan və Gürcüstanda ortaya atılıb. Eləcə də Gürcüstanın Samtsxe-Cavaxetiya bölgəsində "Cavakx" separatizmin daha bir neçə “yatmış” hüceyrələri də formalaşdı. Orta Asiyada potensial münaqişələr və separatizm üçün minalar qoyuldu. 90-cı illərin əvvəllərində 3 belə “mina”nın (Qarabağ, Abxaziya, Sxinvali regionu) partladıldığı Cənubi Qafqazdan fərqli olaraq, Mərkəzi Asiyada artıq oxşar müharibələri alovlandırmağa çalışırlar. Bunlar aşağıdakı bölgələrdir:
1. Qaraqalpaqıstan-Özbəkistanın tərkibində muxtariyyətdir, burada 2022-ci ilin yayında kənar müdaxilə ilə iğtişaşlar baş verdi. Qaraqalpaqıstan bir tərəfdən Qazaxıstanla, digər tərəfdən Türkmənistanla həmsərhəd olan unikal yerdir və muxtariyyətdəki qeyri-sabitlik hər iki dövlətə sirayət edə bilər, faktiki olaraq onun Orta Asiya hissəsində Orta Dəhlizi “iflic edə bilər”. Xoşbəxtlikdən Özbəkistan hakimiyyəti separatçıların sabitliyi pozmaq cəhdlərinin qarşısını ala bildi.
2. Fərqanə vadisində Qırğızıstan və Tacikistan sərhədi. Sovet hökuməti burada süni şəkildə “milli-dövlət delimitasiyası” həyata keçirərək, Qırğızıstan SSR ərazisində qonşu respublikaların çoxsaylı anklavlarını təşkil etmişdi. Cənubi Qafqazda və başqa yerlərdə separatçı qarşıdurmaları təşkil edən, guya “mübahisəli sərhədlər” məsələsini gündəmə gətirən qüvvələrin burada da “saatlı bomba” yerləşdirməyə cəhd etməyəcəklərinə inanmaq sadəlövhlük olardı. Onlar 2022-ci ildə Tacikistan və Qırğızıstan arasında sərhəddə hərbi toqquşmaları körükləyərək onu “partlatmağa” cəhd etdilər. Bu da elə o vaxt baş verdi ki, “Yeni İpək Yolu” və “Orta Dəhliz” vasitəsilə Mərkəzi Asiyadan tranzit məsələsi xüsusi aktuallıq kəsb edir.
3. Qazaxıstan. Burada, hələ 2022-ci ilin yanvarında, Rusiyanın Ukraynaya təcavüzü başlamazdan əvvəl, iğtişaşlar fonunda müəyyən qüvvələr etnik rusların məskunlaşdığı Qazaxıstan bölgələrində, xüsusən də Şimali Qazaxıstanda separatizmi qızışdırmağa cəhd etdilər. Üstəlik, əvvəllər Cənubi Qafqazda “Artsax” və digər separatçı layihələri dəstəkləyən, 2022-ci ilin fevralından isə Rusiyanın Ukraynaya təcavüzünün əsas təbliğatçısı olan həmin erməni lobbisinin nümayəndələri təxribat xarakterli "Qazaxıstanda Rusiya torpaqları” məsələsi qaldırdılar. Və bu yaxınlarda həmin qüvvələr guya “Qazaxıstanda rusların hüquqlarının pozulması” ilə bağlı yeni təbliğat dalğasına başladılar. Bu təbliğat reallığa zidd olsa da, minlərlə rus Ukraynada “ət topası” olmaqdan, kütləvi səfərbərlikdən Qazaxıstana qaçır.
Əvvəlcə güman edilirdi ki, Azərbaycan və ya Gürcüstan kimi kiçik dövlətlərin “Orta Dəhlizin” müstəqil “minalarını təmizləmək”, ərazilərinin işğalını dayandırmaq və separatizmə son qoymaq üçün sadəcə olaraq kifayət qədər gücü yoxdur. Bu o demək idi ki, tranzit axınları gəlirliliyinə və dünya iqtisadiyyatı tərəfindən tələbatına baxmayaraq, alternativ yolla bu ölkələrdən yan keçərək digər geosiyasi oyunçuları zənginləşdirəcək. Üstəlik, müəyyən qüvvələr Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri və Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu kimi açıq-aydın zəruri layihələrə belə mane olurdu. Ermənistanın işğalı altında olan Qarabağın o vaxtkı Azərbaycan torpaqlarının yaxınlığından keçən neft kəmərinə gəlincə, “dəhşət hekayələri” yetərli idi.
Eyni təhdidlər Bakı-Tiflis-Qars dəmir yoluna qarşı da sovruldu. Bu gün Rusiyanın Ukraynaya təcavüzündən sonra Bakı-Tbilisi-Qars avtomobil yolu tam yüklənib və onun ötürücülük qabiliyyətinin artırılması vacibdir. Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev “Orta dəhliz boyu: geosiyasət, təhlükəsizlik və iqtisadiyyat” mövzusunda beynəlxalq konfransda çıxışı zamanı, “Beş il əvvəl biz tərəfdaşlarımızla birlikdə Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihəsinin açılışını elan etmişdik. İndi isə ölkəmizdən keçən yüklərin həcminin artdığını görən biz Bakı-Tbilisi-Qarsın Gürcüstan hissəsinin genişləndirilməsinə sərmayə qoymağa başladıq. Bu layihə bizə 100 milyon dollardan çox başa gələcək və biz onu bir il və ya bəlkə də il yarıma başa çatdırmağı planlaşdırırıq”, deyə bildirdi.
Lakin hətta Bakı-Tbilisi Qars magistralının ötürücülük qabiliyyətinin genişləndirilməsi də artan tranzit axını problemini həll etməyəcək. Azərbaycana “orta dəhlizdə” paralel magistral, yəni Zəngəzur dəhlizi ilə Azərbaycanın əsas ərazisindən Naxçıvana, oradan da Türkiyəyə aparan tam hüquqlu yol lazımdır. Lakin bu yolda hələ də qeyri-sabitlikdə maraqlı olan qüvvələr var, erməni separatizminin mərkəzi hələ də "tüstülənir" və Ermənistan beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərin tanınması və müəyyən edilmiş öhdəliklərin yerinə yetirilməsi əsasında Zəngəzur dəhlizinin blokunu açmaq öhdəliyi ilə sülh müqaviləsi imzalamağa tələsmir. 
Bölgədə sabitliyi pozmaq üçün xaricdən verilən “sifarişləri” yerinə yetirən erməni millətçiləri istənilən güzəştə gedərək, qonşularının daha çox ərazilərinə iddialı olacaqlar. Heç kimə sirr deyil ki, Abxaziya, Dnestryanı separatçı layihələri, Ukrayna Donbasındakı separatizmi ən çox Rusiya Federasiyasındakı erməni lobbisi dəstəkləyib.

Qafqaz.media