“Teatra ancaq əyləncə vasitəsi kimi baxmaq lazım deyil” – MEHRİBAN ƏLƏKBƏRZADƏ

“Paradoks ondadır ki, kənardan gələn hər hansı yeniliyi ayaq üstə alqışlayırıq...”

Müsahibimiz Akademik Milli Dram Teatrının Bədii rəhbəri, rejissor, Əməkdar İncəsənət Xadimi Mehriban Ələkbərzadədir. Uzun illər öncədən aparıcı, araşdırmaçı kimi insanların sevimlisinə çevrilən Mehriban xanımla müsahibəmizdə “Azdrama”dakı fəaliyyəti, ümumiyyətlə Azərbaycan teatrının durumu haqda suallara cavab tapmağa çalışdıq.

- Mehriban xanım, ilk olaraq belə bir sual vermək istərdim, “Azdrama”ya Bədii rəhbər təyin olunandan sonra nələri dəyişdirə bildiniz və yaxud teatr həyatınızda nələri dəyişdi?

- “Azdrama” dediyiniz yer – məkan: Azərbaycan Milli Dram Teatrıdır. Bu məkan insana düşünmək, görmək fürsəti yaradan yerdir. Çünki ancaq teatr nəyin  mühüm olduğu barədə  düşünməyə və başqalarının dərdinə, ya bəxtiyarlığına şərik olmağa, arzu etməyə imkan verəcək bir YERdir. Mənim gəlişimlə mütləq nəyisə dəyişmək məqsədim yox idi. Dediyim anlamda istəklər, perespektivdə daha yaxşı işlər görmək planı vardı. Doğrudur, mən bəlli yanaşma və konsepsiya ilə doğma teatrıma qayıtdım. İlk mərhələdə özüm teatrda bütün kollektivin iştirak edəcəyi monumental və fəlsəfi tamaşa hazırladım. Asan proses deyildi. Bu böyük kollektivi, çoxdan monumental tamaşalar hazırlanmayan, aylarla tamaşalarda oynamayan aktyorların hamısını bir yerdə, cəm halında  bir tamaşada yığmaq, əslində, çətin mərhələ idi. Halbuki bir yüngül komediya ilə daha çox simpatiya və uğur qazanmaq yolu da vardı. Amma mən bütün heyəti ayağa qaldırmaq… sabah “yola çıxmaq” üçün potensial gücü görmək istəyirdim. Bunu ilk Milli Teatrda yox, əvvəl Gənc Tamaşaçılar Teatrında  da həyata keçirdim.  Əslində, bu, bütün heyətin gücünə baxmaq üçün mənim məqbul bildiyim taktikadır.  Teatrda  tamaşalar adətən daha azsaylı iştirakçılarla – 5-10 nəfər aktyorun iştirakı ilə hazırlanır. Bu, bütün teatrın məşğulluğu deyil. Amma mən 10 ildən sonra “Azdrama”ya qayıtdıqda öz tətbiq etdiyim taktika ilə getdim. Çətin oldu. Amma  nəzərdə tutulan nəticə üçün hesablanmış iş idi. Bu, az qala teatrın   yadırğadığı ağır bir iş prosesi idi.

- Bunu teatr aləmində yenilik hesab edirsiniz?

- Mən “yenilik” demədim. Yanaşma dedim. Əsas məsələ hər bir şeyi növbəti dəfə, yenidən relsə qoymaq idi. Bu, nizam-intizam məsələsi, aktyorlara yaradıcı anlamda diqqət idi. Bu onların iş qabiliyyətlərinə indiki zamanda əminlik idi. Onların daha yaxşı işləməsi üçün teatr daxilində dəyərləndirmələr aparmaq, o aktyorlarla həm inzibati, həm mənəvi cəhətdən yekdillik, peşə kolifikasiyası, həm də toparlanmaq prosesi idi. Teatr tamaşaçıdan umduğu intellekt və təxəyyülü aktyordan da  tələb etməlidir. Hər ikisinin gözü beyni üçün pəncərədir. Hər ikisinin BEYNİ görür... Gördüyünü hadisəyə çevirə bilməlidir. Yəni gördüyünü təfəkkürü ilə birləşdirə bilməlidir. Mən bu ağır və böyük işlə həm də bu yoxlanışı etdim. Bu da normal qaydalardan   biridir ki, hər bir teatrın əməkdaşı yeni bədii rəhbərin, baş rejissorun nə istədiyini bilməlidir.  Bilirsiz, hamı “yenilik” istəyir, yenilik gözləyir. Paradoks ondadır ki, kənardan gələn hər hansı yeniliyi ayaq üstə alqışlayırıq. Amma özündə  yeniliyi qəbul etmirlər. Ya ağlı, zövqü çatmır, ya bacarıqsızlığın müdaifəsidir, ya da qərəz və həsəd öz işini görür. 

- Başqa xarici dövlətlərdə, heç uzağa getməyək, qardaş Türkiyədə teatrlar özləri özlərini maliyyələşdirirlər, dövlətdən, hansısa nazirlikdən asılı deyillər. Bizdə isə teatrları dövlət maliyyələşdirir. Ümid varmı ki, tezliklə bizdə də teatrlar özlərini maliyyələşdirə biləcəklər?

- Bilirsiniz, bu, dövlətin mədəniyyət strategiyasına aid məsələdir. Bu, dövlətin teatrlara diqqəti və münasibətidir. Azərbaycan teatrı dövlət teatrıdır. Həvəskar, özəl teatr deyil ki, mütləq kassaya görə işləsin, kassaya görə var olsun. Türkiyədə amatör (amateur theatre, həvəskar) teatrlar daha çoxdur. Ümumiyyətlə belə bir yol, yanaşma da var ki, tamaşaçı nə sevirsə, nə istəyirsə o cür tamaşa hazırlamaq lazımdır. O zaman tamaşalardan qazanc götürmək əsas məsələ kimi nəzərdə tutulur. Bu yanaşmada ideoloji məqsəd yoxdur. Bu, sənət naminə deyil, kassa naminə, dolanışıq naminə gedilən yoldur. Yəni tamaşaçı hansı tamaşanın yaşayıb-yaşamayacağına qərar verir.  Amma biz dövlət teatrıyıq. Bizim sənət naminə və ideologiya naminə müəyyən vəzifələrimiz var. Və bizdə bu məsələlərə baxış çox fərqlidir. Doğrudur, bizim də özəl teatrlarımız var. Onlar siz deyən qaydalarla işləyə bilərlər. Biz isə dövlətin mədəniyyət siyasətini yerinə yetiririk. Ona görə də dövlətin dəstəyindəyik.

Amma biz asılı deyilik. Biz repertuar planını özümüz qururuq. Nazirlik bununla bağlı bizə hansısa göstəriş vermir. Biz öz kadrlarımızı özümüz müəyyən edirik. Biz işlədiyimiz insanları, rejissorları çox sərbəst şəkildə müəyyənləşdiririk. Bu baxımdan, demək olar ki, demokraktik ab-havadayıq. “Nazirlikdən asılılıq” sözü, ümumiyyətlə, yerində deyil. Sizin dediyiniz məsələ keçmişdə - 30 il bundan əvvəldə qalıb. İndi biz sadəcə olaraq dövlət strategiyasının mədəniyyət hissəsiyik. Bu da normaldır. Dövlətin mədəniyyət siyasətinə xidmət edən bir müəssisəyik. Əlbəttə, sənət müstəqilliyimizlə birgə.

O ki qaldı Azərbaycanda teatrın tam sərbəst olaraq öz maliyyəsi ilə yaşaya bilməsi, var olmasına, bu, bir az çətin məsələdir. Azərbaycan xalqı heç də teatral millət deyil. Bizim tamaşaçının intellektual, yaxud fəlsəfi teatra heç tabı yoxdur. Ən yaxşı halda melodrama, yaxud komediya istəyir. Biz daha çox filmə, seriala baxırıq. Amma teatr incəsənətin ən çətin, ən intellektual, ən canlı növüdür. Təsəvvür edin ki, siz evdə, internetdə hansısa filmə baxa bilirsiniz, pultu basırsınız, istədiyinizi seçirsiniz. Amma gedib filmin özünə kinoteatrda baxmaq, artıq bu filmin dəyərini verməkdir.  Teatra canlı sənət olaraq dəyər verən az olsa da, var. Canlı sənətin öz xiridarları var. Təxmin edə bilərsinizmi ki, simfonik musiqiyə qulaq asmaq üçün konsertə gedən insanların sayı nə qədərdir?

- Az olar.

- Çox az. Bu o deməkdir ki, o adamların ən azı musiqi savadı, meyli və zövqü üst-üstə düşməlidir. Bu, çox çətin sənətdir. Ümumiyyətlə, canlı sənətlərin hamısı çətindir. Teatr həmişə tamaşaçıdan müəyyən hazırlıq istəyir. Teatra ancaq əyləncə vasitəsi kimi baxmaq lazım deyil. Teatr bizim arzuladığımız, düşündüyümüz, həll edə bilmədiyimiz gerçəkliyin təxəyyüldə olan variantdır. Müasir tamaşaçıları nəzərə alsaq, müasir teatrın yeniliyə, yeni formalara, yeni anlama nə dərəcədə ehtiyacı var? Sual budur, bu... Dediklərimizə sonuc versək: beynimiz nəyi necə düşünürsə, teatrda da onu görmək istəyir.

- Teatr həm də maarifləndirici rol oynayır...

- Bəli, həm də maarifləndirici rol oynayır. Amma əsasən bu sənət təxəyyülə işləyir. Bu, Allah üçün olan bir sənətdir. Onu anlamayan adam teatra əyləncə üçün gəlir. Əyləncə görməyəndə əsəbləşir. Əlbəttə, hər kəsin gözümüz üstə yeri var. Əyləncə də olmalıdır. Amma teatr yaxşı mənada ideoloji iş görməlidir.  Müəyyən mənada oxuduğumuz əsərlərin tamaşa variantını, təcəssüm variantını göstərməlidir. Bütövlükdə bunun fövqündə maarifləndirmə durur. Maarifləndirməyə meyl nə qədərdisə, teatra da meyl o qədərdir.

Haşiyə çıxım: Müasir teatr dinamik inkişaf edən sənətdir. Demək ki, tamaşa tək  forma ifadəsi deyil, tamaşaçı ilə ifaçı arasında münasibətləri formalaşdıran müəyyən situasiyanın yaradılmasıdır. Müasir teatr tamaşanı müstəqil sənət əsəri kimi dərk etmək və reallaşdırmaq cəhdi ilə yanaşı, rejissoru da müəllif kimi anlamaq cəhdidir.

- Gənc Tamaşaçılar Teatrında “Kod adı V.X.A" (Vətən Xainlərinin Arvadları – müəl.) adlı tamaşanız çox böyük əks-səda, ajiotaj yaratmışdı. Nə vaxtsa “Azdrama”da da o cür tamaşalara baxa biləcəyik?

- Siz "Əsrə bərabər gün"ə baxmısınız?

- Təəssüflər olsun ki, baxmamışam.

- Onda “nə vaxtsa” sözü yerində deyil. Mən düşünürəm ki, “Kod adı V.X.A" gerçək reallığı yaşadığımız dəhşətli tarixin Sovet dövrünə həsr olunan ən məşəqqətli 37 illərini əks etdirirdi. Bu tarixi faktlarla bərabər, həm də emosianal və həssas məqamları da özündə ehtiva etmişdi. "Əsrə bərabər gün" isə Çingiz Aytmatovun yaddaş və torpaq haqqında ən uzun hekayəti idi. Bu, Aytmatov dühası olmaqla yanaşı, həm də fəlsəfi teatrdır. Böyük mənada, kollektiv iş anlamında müqayisə etmək olar. Amma janr, tamaşaçıya aşılamaq istədiyimiz məqsədin forması, məramı anlamında bu fəlsəfi teatrdır, o isə konkret realist (sənədli dram) teatr idi. Hədəflər başqadır, amma yanaşma forması eynidir: tamaşaçıya həyatı böyük tabloda göstərmək.

- “Azdrama”ya rəhbər təyin olunmağınız teatrsevərlər üçün sevinclə qarşılandı. Sənət adamları da inanır ki, siz çoxsaylı tamaşaçısı olan “Azdrama”nı əvvəlki səviyyəsinə qaytara biləcəksiniz. Hazırda bu istiqamətdə nə kimi planlarınız var?

- Mən bu teatrda 1986-ci ildən çalışıram. 2010-cu ilə qədər, təxminən 30 ilə yaxın bu teatrda çalışmışam. Sonra on illik GEDİŞ oldu. Mən  müxtəlif teatrlara baş rejissor kimi çalışdım.   Əvvəl elə başa düşürdüm ki, getməyim düzgün deyil, çünki bura mənim öz ana teatrımdır. Amma getməyimlə çalışdığım  Azərbaycan teatrlarına bacardığım qədər öz töhfəmi verib, yardımımı edə bildim. Bağlanmaqda olan "Yuğ" Teatrını ayaq üstə saxladım. Daha sonra Gənc Tamaşaçılar Teatrına getdim. O teatrın çox böyük heyəti var, 80 nəfərdən artıqdır. Bütün heyəti yığaraq, tamaşa hazırladım. Ən xırda, ən kiçik rolları oynaya bilən və ya bilməyən aktyorlara meydan verildi. Çox möhtəşəm tamaşa alındı. Musiqili Teatrda da tamaşa hazırladım. Düşünürəm ki, 10 ilə yaxın müddəti çox səmərəli istifadə etdim.

Yəqin bunlar lazım idi ki, dövr edib, təzədən bura qayıdım. “Azdrama” yəni Milli Teatr.. mənim doğma evim kimidir. Mən öz doğma evimə   qayıtdım. Bura 30 ilin davamını qurmağa gəldim. Hansı ki, məqsədimiz, məramımız teatrı doğrudan da ana teatra çevirməkdir. Azərbaycan teatrları içində ən ali mərtəbədə dayanan bu teatrı yenidən həmin o pilləyə qaldırmaqdır. Bunun üçün, dediyim kimi, repertuar siyasətimizdə qüsursuz əsər seçimi var. Bədii şura var. Teatr daxilində studiya yaradırıq. Universitetlərdən seçilən aktyorları da həmin studiyaya gətirərək, bizim teatrın aktyorlarından, teatrımızın korifeylərindən ustad dərsləri almasına şərait yaradacağıq. Onlar bizim ustad sənətkarlarımızla səhnədə yanaşı dayana bilmək təcrübəsi qazanacaqlar. Bu işləri həyata keçiririk. 

Bundan başqa, texniki təchizat anlamında da xeyli dəyişikliklər etdik. Müəyyən işçiləri dəyişdik, daha peşəkar mütəxəsislərin işə cəlb edilməsi işini aparırıq. Başqa ölkələrdən teatrımıza sənətkarların cəlb edilməsi nəzərdə tutulub. Ölkə daxilində,həmçinin xarici ölkələrdən fərqli rejissorların dəvəti nəzərə alınıb. Bu ilin sonunda xaricdən iki rejissor dəvət edəcəyik. Gələn il isə 3 rejissor dəvət etməyi nəzərə almışıq. Əlbəttə, bunların məqsədi Azərbaycan Milli Dram Teatrının daha örnək bir yaradıcılığa sahib olduğunu, nələrə qadir olduğunu göstərə bilməkdir.

- Bir rejissor kimi istədiyiniz nəticəni xarici, yoxsa yerli dramaturgiyadan ala bilirsiniz?

- Mən belə bölüm etməzdim. Ümumiyyətlə, yaxşı dramaturgiya, mükəmməl dramaturgiya və pis dramaturgiya var. Pis dramaturgiyadan danışmaq istəmirəm. Əslində hamı yazır, hamı öz əsərini cilid-cilid göndərir, israrla tamaşanın hazırlanmasını istəyir. Amma onların çoxu unudur ki, bura Akademik Milli Dram Teatrıdır. Dramaturgiya çox çətin janrdır. Hamı yaza bilər, amma dramaturq olmaq çox zor işdir. Bu teatrda əsasən  qüsursuz repertuar, qüsursuz əsər olmalıdır. Əlbəttə, klassikadan danışmağa, onların əsərlərinə qiymət vermək artıqdır.  Çünki onlar klassikadır, mükəmməldir.

Gertsin deyirdi ki: Teatr  həyati vacib olan sualların cavab tapdığı yüksək instansiya və məkandır. Dramaturq  bizi  o məkana cəzb edən məzmundur . Rejissor isə, Sözlər arxasında həqiqətlə Təxəyyülü birləşdirən Şəxsdir.

Mən xarici dramaturgiya sevən adamam. Çünki universitet illərində hazırladığım səhnə əsərlərinin 99 faizi xarici dramaturgiyaya aid idi.Amma teatrlarda vəziyyət başqadır. Reallıq nədir? Reallıq odur ki, Azərbaycan tamaşaçısı xarici dramaturgiyaya meylli deyil. Xarici dramaturqun adı onu cəlb etmir.  Tutaq ki, mənim çox sevdiyim Artur Miller intellektual dramaturqdur. O,bu gün bizim tamaşaçını heç bir çağırışla,heç bir vədlə, heç bir cazibə qüvvəsilə özünə çəkmir. Amma nə xoş ki, Cəlil Məmmədquluzadə çəkir.   Mən Tennisi Uilyamsı sevirəm. Bilirəm ki, onun əsərləri özü bir bitkin, kamil daramurgiya nümunəsidir.  Amma Azərbaycan tamaşaçısı onu anlamaq istəməyəcək.  Düzdür, yaxşı mənada ən elit tamaşaçı gələcək, bu, zalın yarısı, üçdə biri olacaq. Mən populizmə işləməsəm də, daha çox insanları məşğul edə biləcək, onların ürəyinə, fikrinə, beyinlərinə sirayət edə biləcək müəlliflərin əsərlərilə işləməyə məcburam. Hələ, təbii ki, Şekspirdən danışmıram. Amma çox gözəl dramaturqlar da var ki, onları hələ səhnəyə gətirmək böyük mənada tamaşaçıya soyuq münasibətə çevrilə bilər.  Əlbəttə ki, hər şeyə rəğmən mütləq hazırlanacaq intellektual əsərlər də olacaq.

Mənim arzusunda olduğum ən azı 6-7 əsər var. Tolstoy, Bulqakov , Milleri, Ulyams, Edvard Olbi, Şekspir.  Bu müəlliflər bütün teatrlar üçün lazımdır. İllah da Akademik teatrlar üçün lazımdır. Doğrudur, bu milli teatrdır. Amma düşünürəm ki, gələcəkdə biz xarici dramaturgiyaya müraciət etməli olsaq, ən azı seçilmiş yüksək dəyərli  əsər olmalıdır. Çünki bu  Avropa düşüncəsinə transferdir.  Əlbəttə ki, bu mənada yunan faciələrini xüsusi dəyərə malikdir. Və…  yunan faciələri Azərbaycan teatrı üçün həmişə  maraqlı olub, amma orda bir balaca ehtiyat siqnalı yanır. Yeni dövrdə teatr antik dövrdə mövcud olmuş xəttdən o qədər də kənara çıxmır. Teatr səhnələrinin mövzusu bu ərəfədə naturalizm, dadaizm, ekspressionalizm, sürrealizm, absurdizm və postmodernizm kimi cərəyanların təsirinə məruz qalır. Bəlkə də bu normaldır.

Əsas məsələ kimi…mən düşünürəm ki,bu gün Azərbaycan klassiklərinə yeni baxış mütləqdir. İstər Hüseyn Cavidə, istər Cəfər Cabbarlıya, istər Axundzadəyə və s. Bunlar yeni rejissor, yeni təxəyyül baxışına, yeni oxunuşa, bəlli əsərləri müasir insana maraqlı edə biləcək təsvirə ehtiyac olan əsərlərdir.Mənim yanaşmama gəlincə, müasir teatrda klassikanın önəmlidir. Və bütün klassik əsərlərə yeni, kreativ yanaşma lazımdır. Klassik əsərlərə sabaha daşımağın yolu ancaq bundadır.   Bu gün gənclik nəyi görmək istəyirsə,ona baxır. Biz tək yaşlı nəsillə deyil, yeni nəsillə işləməliyik. Ətrafımızda ancaq nostalji səbəbdən deyil,maraqlı və təxəyyül inkaasına maraq edən gənc tamaşaçılar cəlb etməliyik. Gələcək onlarladır. Və yaxud hazırlanan tamaşanın keçən əsrə aid olması primitivliyindən azad olmalıdır. Və bu təkcə görüntü məsələsi yox, beyinlərdəki sıçrayışa da aiddir.  Bunları edə bilsək, gələcəkdə  hədəflərimizə çıxa biləcəyik. 

- Bu vaxta kimi çoxlu tamaşalar hazırlamısınız. Təbii ki, o tamaşaların içində qadın obrazları da çoxdur. Hansı obraz Mehriban xanımın baxışında, onun aləmində özünün prototipi ola bilər?

- Niyə məhz qadın? Mən qadınam, ona görə? Sevib,həsəd  apardığım İNSAN nümunələri var.Bunların da çoxu KİŞİ obrazlarıdır. Bilirsiniz, mən dəfələrlə demişəm ki, bu sənətdə   qadın-kişi yoxdur. Rejissor beyin və intelekt göstəricisidir.   Axı rejissor fiziki güc,yəni əzələ peşəsi deyil. Mükəmməl fiziki gücə sahib olan kişi rejissor var ki...əslində peşə etibarı ilə rejissuraya aidiyyəti yoxdur. O kişinin rejissor intellekti, duyumu,fəhmi yoxdur. Yəni bu, qadın-kişi peşəsi deyil. Biz burda beyin gücüylə, beyin fırtınasıyla işləyirik. Bunun qadına, kişiyə dəxli yoxdur, bu, beyinlə, ağılla, zəkayla, intellektlə, fantaziyayla bağlı bir peşədir. Mənim sevdiyim obrazlar daha çox kişi obrazlarıdır. Hərçənd ki, həmkarlarımın 99 faizi kişilərdir. Onlar da mənə bu intellekti, bu ağılı, bacarığı bağışlaya bilmirlər.  Bu dünyada hamıya fərqli baxış,fərqli düşüncə, ağıl, düşünmək tərzi verilib. Tutaq ki, ona verilən həssaslığı mənə, mənə verdiyi ağlı, istedadı ona verməyib. Mən üstünlüyü-aşağılığı heç cür qəbul edə bilmirəm. Qadın-kişini də qəbul etmirəm.     

“Qadın rejissurası” deyilən söz var. O sözdən acığım gəlir.  Ola bilsin ki, mən qadın obrazlarına qarşı daha həssasam. Bu qədər.   Bütün  qəhrəmanlarımı sevirəm. Özümdən də mütləq onlara nəsə əlavə edirəm. Bütün  qəhrəmanlarımda məndən nəsə bir parça var. İstər “Mənəm Mən”də,istər “Kod adı V.X.A”-da, istər "Qatil”ə, istər "Qatar altına atılan qadın"da, istər "Əmir Teymur"da. Lap “Əsrə bərabər gün”də də.  istənilən halda mənim tamaşalarımdan bir parça olmalıdır. İndi sizə necə gələcək, bilmirəm, qadın deyil, amma bütün tamaşalarımın qəhrəmanlarında - Nəsimidə də, İsgəndərdə də, V.X.A- da 37 ci qadın da məhz mən idim.  "Əsrə bərabər gün"də, Yedigeydə də mən mütləq var idim.  

- Söhbətimizin əvvəlində “bizim millət teatral millət deyil” dediniz. Nəyə əsasən bu qənaətə gəlmisiniz?

- Biz teatra... aludə xalq deyilik. Azərbaycanda teatr sənətinin kökləri xalqın fəaliyyəti, məişəti, şənlik və toy ənənələri, həmçinin dünyagörüşü ilə bağlıdır. Mərasim, ayin və oyunlardakı tamaşa səndən anacaq iştirakçı olmağı istəyir. Bəlkə bu səbəbdəndir ki biz teatra hazırlıqlı getmirik. Məsələn "Kosa-kosa" oyunu bizim üçün əsl teatr örnəyidir.Biz teatra çox zaman əyləncə görməyə gedirik. Biz filmi, konserti, əyləncəni, əylənməyi sevirik. Teatr isə hazırlıq tələb edir. Gəlib  2 saat, 4 saat, yeri gələndə 6 saat oturub rejissorun təqdim etdiyi dünyaya baxmağa ağıl, səbr, istək olmalıdır. Bunların üçü bir yerdə deyil.Bu mənada...“düşünmək və görmək” mənasında biz teatral deyilik.  Biz kilimarası,qaragöz teatra, əyləncəyə, oyun-məzhəkə janrında olan əyləncələrə meylli xalqıq.   Bilmirəm, bunun qüsurudur, nədir, amma bizim peşənin rakursundan baxanda bu normal deyil.

Mədəniyyətin (Teatrın) fərdiliyini qorunub saxlanması naminə  teatrlara dövlət qayğısı,  Dövlətin teatr fəaliyyətini himayə etməsi, teatrı bir kassa olaraq deyil, bir sənət ocağı kimi yaşatmaq fürsətidir. Nə qədər özünü maliyyələşdirmə bizə də tətbiq edilməyib, sənət naminə çalışmaq fürsəti var- deyə dəyərləndirirəm.Qeyd elədim ki, bizdə çox az sayda intellektual tamaşaçıdan başqa,əksər tamaşaçı nəyə meyillidir. Yoxsa  tamaşıçı toplamaq məcburiyyəti bizi sənətdən fərqli məqsədlərə aparacaq.

Mən sizə kiçik bir səyahətimdən danışım. Biz “Cəza” tamaşası ilə böyük bir yol qət etdik. Əvvəlcə Ufaya,sonra Kazana. Ordan Fuceyroya (Birləşmiş Ərəb Əmirliyi), ordan Dehli və Kalkutta  (Hindistan),   daha sonra Tehrana gəldik… Təbii, Rusiya teatrlarında tamaşaçının teatra necə yanaşmasını bilirsiniz.  Ən azından yeni teatra meyllənərək, yeni düşüncə tərzinə maraq göstərirlər, baxırlar, müzakirə edirlər.Onlar teatral xalqdır, aydındır.Yeni nəsil bəlkə də elə olmayacaq.  Amma sizə bir şey deyim,  Tehrandakı teatral tamaşaçını heç bir yanda görməmişəm. 700 nəfərlik zal dolu idi, 500 nəfər də çöldə dayanmışdı, ikinci, üçüncü “seansı” gözləyirdilər. Bax, teatrallıq budur.

Düzdür, “Kod adı V.X.A” adlı tamaşamda “teatral xalq deyilik” sözünün tam əksini gördüm. Niyə? Çünki tamaşa Azərbaycan teatr tarixində ilk dəfə dörd saatlıq tamaşaya gələn tamaşaçı məni yaxşı mənada təəccübləndirdi. idi. Antraktla nəzərə alsaq, tamaşaçı beş saatını teatra həsr edir.  Bu adamlara teatral deməmək mümkün deyil. Çünki iki saatdan sonra gedən tamaşaçı da var, bezir, yorulur, tab gətirə bilmir. Amma bu tamaşada “biz teatral deyilik” sözünü geri götürməyə vadar oldum.   “Özü də Kod adı V.X A” ağır tamaşadır, əyləncə adında söhbət, dincəlmək yoxdur. Beyin işləyir. Çünki faktların realığı, inkaasıdır.  Amma tamaşaçı baxır…və əsas da dəyərləndirir.   

Eynən, "Əsrə bərabər gün" də tamaşaçıdan intellektual yanaşma istəyir. Mütləq öyrənmək istəyi, maarifçiliyə meylilik,  Aytmatov dahiliyinə cigar tələb edir. Amma sonucda  biz əyləncəyə, indi də seriallara daha çox meylli xalqıq. Müasir teatr həyatilik illuziyasından çıxıb,real olanı həyatdan qopardıb, spesfik düşüncəni dağıtmalı...və yenisini yaratmalıdır. Yeni insan baxışını sərgiləməlidir.  Bu mənada tamaşaçı hazır olmalıdır.

- Mehriban xanım, sizi tamaşaçılar vaxtilə “Space TV”-də yayımlanan “Qırmızı terror və ya Mircəfər Bağırov” adlı 4 seriyadan ibarət bədii-sənədli filminizlə və o kimi qeyri-adi silsilə proqramlarınızla da tanıdı. Televiziya rejissoru ilə teatr rejissoru olmağın hər hansı fərqli xüsusiyyətləri varmı?

- Rejissor rejissordur. Amma mən orda tək rejissor deyildim, müəllif-aparıcı-rejissor idim. İlk müəllif proqramlarına 93-94 cü illərdə AzTV-də başladım. "Teleportret rakursunda", "İnsan, fövqəlinsan" kimi  müəllif verilişlərimlə. Daha sonra “Space TV”-də çalışdım.  Burada müəllif proqramlarına tarixi-bədii-sənədli filmlər də əlavə olundu. Dediyiniz film tarixi-bədii-sənədli film idi. “Qırmızı teror və Mircəfər Bağırov”.  Mən özümü daha çox tarixi araşdırma janrında görürdüm. İndi də çox həvəsim və meylim var. Amma, əlbəttə, teatr rejissoru tamam ayrı müstəviyə yönəlir, başqa hədəflərə çalışır. Televiziyada tarixi-bədii-sənədli film çəkən rejissordan  başqa,teatr tamaşalarında tamam fərqli bacarıqlar tələb olunur.  

Əslində dediyiniz “Qırmızı teror və Mircəfər Bağırov” filmindən ta “Kod adı V.X.A”ya qədər uzun, onun ardı kimi 21 il, 22 il yol gəldi. O filmdə qoyulan baza “Kod adı V.X.A”-ya çevirildi. Yəni bu  21 il mənim içimdə daşıdığım mətləblər vardı ki, “Kod adı V.X.A” pyesinə çevrildi.   Bir də görürsən hansısa oçerk, kiçik bir esse yazıram, görürəm o tarixi araşdırmalar sevgisi özünü göstərir. Məsələn “Əsrə bərabər gün” mənim 8 ci sinifdə  oxuduğum zamandan gəldiyim yolun sonucudur.

Amma bu gün konkret  teatr rejissoruyam,  məmləkətimin mədəniyyət siyasətini yerinə yetirirəm.  Amma hər ikisində…bəlkə də üçündə (mən həm də film-sinema rejissoru kimi bədii film rejissoruyam) rejissorun mütləq görüş bucağı, təxəyyülü, hədəfi var. Vasitələr , taktik gedişlər fərqlidir. Amma məqsədi heç də dəyişmədim, eyni işi görürəm. Sabah hansısa sənədli, tarixi dram olacaqsa, onun üzərində eyni araşdırmanı edəcəm. Amma üslub, çalışma metodu olaraq fərqlidilər.

- Sizcə, bu gün tamaşaçıların teatrdan istəyi nə ola bilər?

- İstəyirəm “nə ola bilər” yox, “nə olmalıdır” sualını cavablandırım. Mən istəyərəm ki, tamaşaçı canlı teatr sənətini anlasın. Bilsin ki, teatra əylənməyə gəlmir. Əylənmək üçün nə qədər yollar var. Kompüter oyunları var, Komediya janrında sitkomlar var. Amma əgər sən canlı hadisələrin içərisinə girərək, iştirakçı da olmaq istəyirsən sə…bu zaman teatra gəl. Əlbəttə, teatrda  hazırlanan komediyanın özündə də mütləq maarifçi xətti görməyə hazır olan tamaşaçı istəyirəm. Canlı sənətə…müəyyən baza ilə baxan, aktyorların ifasından ala biləcəyi, rejissorun ona ötürə biləcəyi mesajı tuta bilən tamaşaçı istəyirəm. Məhz o əsərlərlə tanış olaraq, səhnə ilə beynində müqayisə edə bilən tamaşaçı istəyirəm. Rejissorun nə demək istədiyini, rejissorun görmək istədiyi dünyanın təsvir və hadisələrin təqdimindən başqa, onun mesajını anlaya bilən, onu qəbul edə bilən tamaşaçı istəyirəm. Bir sözlə, teatrı sevən, teatra ehtiyacı olan tamaşaçı görmək istəyirəm.   İncəsənətin  müxtəlif növləri içində ən çətini olan teatrı, canlı sənəti anlayan tamaşaçı istəyirəm.

- Müəyyən ziyalı kütləsi də var ki, teatrdan narazıdır…

- Narazı qalanlar elə əyləncə istəyən tamaşaçılardır. Ziyalı böyük ifadədir. Savadlı olmaq hələ ziyalı olmaq deyil.Bu həm də formalaşmış zövq deməkdir. Tamaşaçı var ki, gəlib oturub tamaşaya baxır, “çox darıxdırıcıdır, mən əylənmək istəyirəm” deyir, komediya axtarır. Mən komediya janrının əleyhinə deyiləm. Amma teatr düşünmək üçündür. Teatra gələn adam düşünməyi bacarmalıdır. Düşünmək istəməyən əlbəttə ki, gördüyünü beyninə ötürə bilməyəndir. O darıxar…

- Bəzən teatr üçün yeni pyeslərin yazılmamasından da giley olur. Bu haqda siz necə düşünürsünüz?

- Yeni pyeslər həddindən çox yazılır. Yazılmır- demək səhv olar. Bizə göndərilən pyeslərin sayını desəm nə qədərdir…say çoxdur. Amma keyfiyyətlidirmi? Dramaturgiya kanonlarına yaxln gəlirmi? Bu başqa sualdır.

Yəni pyes adı altında çox şey yazılır. Amma onlar bilməlidirlər ki, əvvəla bura Akademik teatrdır, milli teatrdır, bölgə teatrı deyil… özfəaliyyət teatrı deyil. Akademik Milli Dram Teatrının aktyorlarına mükəmməl iş vermək lazımdır. Yazılan əsərlərin doxsan faizi bitkin dramaturgiya  ölçülərinə cavab vermir.   Yazarlar çoxdur…Necə gəldi yazırlar,necə gəldi səhnəyə çıxarırlar. Dramaturgiyanın onurğasını zədələyərək, teatrı da əsas yolundan çıxarırlar. 

Əlbəttə, bizim  gözəl yazarlarımız var. Elçin, Anar, Əli Əmirli, Afaq Məsud,Kamal Abdulla, İlqar Fəhmi, İsmayıl İman və s.   Bax, bunlar dramaturgiya janrına tam uyğun  əsərlər yazırlar. Amma yeni müəlliflərə baxırsan, onların əsərlərini bəlkə də bölgə teatrında istifadə etmək olar. Çox təəssüf ki, Akademik Milli Dram Teatrın miqyasına  uyğun gəlmirlər. Teatr nədən çox,necə deməlidir. Çünki teatr ədəbiyyat deyil. Dramaturgiya çox mürəkkəb janrdır. Yaxşı roman, hekayə yazmaq,hələ dram yazmaq deyil.    Mən demirəm ki, bu asandır,ya çətindir. Amma hər halda, bu peşəkar  və dəqiq janrdır.   İndi “dramaturq” adlandırılan o qədər yazar var ki, onlar çox gözəl roman, hekayə,povest yazıblar... Amma dramaturgiyada uğur qazana bilmirlər.

- Son dəfə hansı aktyorun, aktrisanın yaratdığı obraz Sizi sözün əsl mənasında heyrətləndirib?

- Heyrətləndirmək deyəndə ki… Bir neçə il əvvəl İmadəddin Nəsimiyə ithafən tamaşa hazırladıq.(yazar İ.Fəhmi)  Nəsimini  Ziya Ağa oynadı. İlahi, intellekt, ruh, bədən, dil, yanaşma, hədəf baxımından belə də transfer ola bilərmi?! Mən Ziya ilə işləyəndə çox heyrətlənirdim. Ziya universiteti yeni bitirmiş gənc idi. Bilirsiniz ki, İmadəddin Nəsimi artıq brend olaraq Rasim Balayevlə bağlı obrazdır. Buna rəğmən, bu, çox cazib tamaşaya çevirildi. Ziya Nəsimini o qədər maraqlı canlandırır ki, tamaşaya bir dəfə gələn ikinci dəfə yenə gəlir. Çünki insana ruhi varlıq kimi göstərən tamaşadır. Çünki ifaçı obrazı tam anlayaraq…onu hiss edərək yaratmışdı. Bir gənc üçün Nəsimi heyratamiz inkaası.

Məsələn mən "Əsrə bərabər gün"dən danışmaq istərəm. Son işimdir…hələ ki.  Yedigey obrazından bəhs edim.     “Yedigey”i Nürəddin Mehdixanlı oynayır. Bu “Yedigey” obrazı aktyorun boyuna, səsinə, enerjisinə, biçilib. Yəni “Yedigey” uzaq Qazaxıstanın çöllərində Çingiz Aytmatovun prototipi olan bir obrazdır. Onun intellekti,onun müdrik ,fəlsəfi baxışı…bu da obrazın aktyora mükəmməl bir transfer idi.

- “Azdrama”da hansı yeni tamaşaları gözləyək?

- Sizə bu ilin 2024 cü ilin nəzərdə tutulan repertuarını deyə bilərəm. Repertuarımızda Hüseyn Cavidin "İblis”i, Şeksprin "Kral"I, “Aydın”, "Lənkəran xanın vəziri”, "Qarabağnamə"nin yenidən işlənməsi, var. 44 günlük savaşımızdan bəhs edən “Torpaqlar”, Dəfn olunmamış ölülər”,  var. Nəzərimizdə Elçinin, Kamal Abdullanın da əsərləri, klassik və müasir Azərbaycan dramaturgiyası var. Sağlıq olsun… 

Söhbətləşdi: Fuad BİLƏSUVARLI,

Qafqaz.media